Merkeziyetsiz Borsa (DEX) Nedir?

Kripto paraların popülerliği arttıkça onları satın almak için var olan platformlara olan ilgi de artmaktadır. Bu bağlamda, kripto para alıp satabileceğiniz çeşitli borsalar bulunur. Kullanıcının ihtiyacına ve önceliğinin ne olduğuna göre tercih ettiği kripto para borsası da değişecektir. Bu yazıda ise merkeziyetsiz borsalara dair ayrıntılı bilgilere yer verilecektir. Kısaca, kripto paraların ana felsefelerinden biri olan merkeziyetsizlik anlayışı DEX’lerin de başlıca hedefidir.  

Merkezi Borsa (CEX) Nedir?

Merkezi borsalar en popüler borsa çeşididir. Kullanıcılar tarafından kripto para trading’i ve yatırım için kullanılırlar. En popüler merkezi borsalara örnek olarak Binance, OKX ve Coinbase verilebilir.

Merkezi borsaları diğerlerinden ayıran bir yönü de sahiplik yapılarında bulunur. Merkezi borsaları genellikle bir kişi veya grup yönetir. Bu kişi veya kişiler platformu kontrol ederler ve bunu kullanmanız için size bir ücret biçerler.

Çoğu merkezi borsa, müşterilerini piyasada tutmak için benzersiz ürünler ve hizmetler üreterek sürekli yenilik peşindedir ve bununla motive olurlar. Müşterileri tutmak için bazı borsalarda marjin trading’i ve alım satım botları gibi hizmetler sunulurken diğerlerinde ise staking ve madencilik havuzu gibi daha çeşitli hizmetler sunulmaktadır.

Merkeziyetsiz Borsa (DEX) Nedir?

Merkeziyetsiz borsa, üçüncü bir tarafa ihtiyaç duyulmadan trading’in gerçekleştirilebildiği kripto para borsalarına denir. Kısaltması olan DEX, İngilizce karşılığı “Decentralized Exchange” tamlamasından gelir. Merkeziyetsiz borsalarda gerçekleştirilen işlemler direkt olarak trader’lar arasında yapılır. Bu nedenle eşler arası bir sisteme sahiplerdir.

Bu eşler arası sistemin mümkün olması için bahsedilen platformlar akıllı kontratları ve blockchain teknolojisini kullanır. Böylece kullanıcılar fonları üzerinde tam kontrole sahip olur. Merkeziyetsiz borsaların kullandığı blockchain’ler arasında en popüler olanı Ethereum’dur. Merkezi bir otorite yerine blockchain ağlarının kullanılmasıyla hack’lemeye karşı daha güvenli bir ortam yaratılmaya çalışılır.

Merkeziyetsiz Borsalar Nasıl Çalışır?

Daha önce de bahsedildiği gibi merkeziyetsiz borsalar blockchain’ler üzerinde çalışır. İlk olarak borsanın akıllı kontratıyla etkileşime geçmek ve kripto paralarını saklamak için kullanıcıların cüzdanlarını DEX’e bağlamaları gerekir. Daha sonrasında tercih ettikleri varlığı alıp satmak için emir oluşturmaları gerekir. Bu emrin oluşturulması merkezi borsalarda da olan bir durumdur.

DEX’ler ya zincir üstü (on-chain) emir defterlerini ya da AMM (Automated Market Maker) olarak bilinen Otomatik Piyasa Yapıcıları kullanırlar. AMM’ler alım ve satım emirlerini birbirleriyle eşleştirmek için likidite havuzlarından yararlanırlar. Bu eşleşme sağlandığında akıllı kontratlar trade’i otomatik olarak gerçekleştirir. Böylece kullanıcıların cüzdanları arasında varlıklar transfer edilir.

On-chain emir defterlerini kullanan DEX’ler, işlemler bu defterlerde kaydedildiği için daha şeffaf kabul edilse de bu kayıtlar daha uzun zaman alabilir. Uniswap gibi AMM kullanan DEX’lerin daha popüler hale gelmesinin sebeplerinden biri de budur.

Merkeziyetsiz Borsaların Avantajları

DEX’ler, merkezi borsalarla kıyaslandığında çeşitli avantajlar sunar. Başlıca avantajları arasında ise şunlar bulunur:

• Güvenlik: Tüm trading süreci boyunca kontrol tamamen kullanıcılara ait olduğu için bu platformların daha yüksek güvenlik sağladığı düşünülür.
• Gizlilik ve anonimlik: Kullanıcıların kişisel bilgilerini sağlamaları ya da KYC süreçlerini tamamlamaları gerekmez. Bu da gizliliğin artmasını sağlar ve işlemleri gerçekleştirirken anonim olma şansı tanır.
• Erişilebilirlik: DEX’ler interneti olan herkes tarafından kullanılabilir. Böylece dünya çapında isteyen herkes tarafından kullanılabilir. Bu durum bazı coğrafi kısıtlamaların da önüne geçmiş olur.
• Topluluk odaklı: Çoğu merkeziyetsiz borsa topluluk odaklıdır. Bu sayede platformla ilgili süreçler hakkında kullanıcılar da söz sahibi olur.

Merkeziyetsiz Borsaların Dezavantajları

DEX’lerin avantajları olduğu kadar dezavantajları da vardır. Hatta bazı avantajları birkaç yönden dezavantaj olarak da gözlemlenebilir. Örneğin KYC doğrulamasının bulunmayışı her ne kadar olumlu bir süreç olarak görülse de aynı zamanda kara para aklama için kullanılmak üzere de suistimal edilebilir.

• Likidite sorunu: Merkezi borsalara kıyasla daha düşük likiditeye sahiplerdir. Bu da alım satım farkının daha büyük olmasına ve daha yüksek slipaj yaşanmasına sebep olabilir.
• İşlem hızı: İşlemlerin on-chain gerçekleştirildiği durumlarda işlem hızı oldukça düşebilir. Bu da yüksek hacimli birçok işlemi gerçekleştirebilen merkezi borsalara kıyasla bir dezavantajdır.
• Daha yüksek işlem ücretleri: Özellikle ağ tıkanıklığının yaşandığı dönemlerde zincir üstünde gerçekleştirilen işlemler için daha yüksek işlem ücreti talep edilebilir.
• Sınırlı varlık çeşidi: Çoğu merkeziyetsiz borsada listelenen coin sayısı popüler merkezi borsalara göre daha azdır. Özellikle çok bilinmeyen veya yeni çıkmış olan projelerin coin’lerinin bu platformlara gelmesi zaman alabilir. Hatta hiç listelenmeme ihtimalleri de vardır.

Popüler Merkeziyetsiz Borsalar

Her ne kadar çok çeşitli platformlar bulunsa da bazı DEX’ler diğerlerine göre daha fazla tercih edilebilir. Defiprime’ın Dune’dan aldığı verilere göre son 24 saat içerisindeki piyasa payı en yüksek olan platform %64.8 ile Uniswap’tir. Ardından %11.9 ile DODO ve %8.8 ile 1inch gelmektedir.

CoinGecko, DEX platformlarını son 24 saat içerisindeki trading hacimlerine göre sıralamıştır. Bu sıralamaya göre ilk 5 borsa şu isimlerden oluşur:

1. Uniswap V3 (Ethereum)
2. Curve (Ethereum)
3. Uniswap V3 (Arbitrum One)
4. Uniswap V2 (Ethereum)
5. ApeX Pro

CoinMarketCap verileri biraz daha değişiklik göstererek ilk sıraya dYdX’i, ikinci sıraya ise Polygon üzerinde çalışan Kine Protocol’ü yerleştirmiştir. Ancak son 24 saat verilerinde çeşitli değişiklikler olsa da topluluğun gözünün hangi platformlar üzerinde olduğu da önemlidir.

Merkeziyetsiz borsaların popülerliği aynı zamanda üzerinde çalıştıkları blockchain’e bağlı olarak da şekillenebilir. Örneğin Uniswap, Ethereum üzerinde çalışırken PancakeSwap, BNB Smart Chain üzerinde çalışmaktadır.

Merkeziyetsiz Borsaların Geleceği

Sektör oldukça hızlı geliştiği ve değiştiği için merkeziyetsiz borsaların geleceği hakkında kesin bir yargıda bulunmak mümkün değildir. Ancak çeşitli senaryolar üzerinden sürecin nasıl ilerleyeceği tahmin edilebilir.

Bilindiği üzere geçtiğimiz yılda birçok merkezi borsanın batışına ya da güvenlik sorunları yaşamasına şahit olduk. Bu da kullanıcıların korkuya kapılmasına neden oldu. Bu korku da yatırımcıları, fonlarını korumak için alternatif yollar aramaya itti. Eğer gelecekte kişilerin birincil tercihi fonları üzerinde daha çok kontrole ve artırılmış güvenliğe sahip olmak olursa, DEX’lerin daha çok kullanılma olasılığı artacaktır.

Bununla birlikte regülasyona bağlı endişeler kullanıcıları DEX’lere yönelmekten alıkoyabilir. Bilindiği üzere merkeziyetsiz borsalar, adından da anlaşıldığı gibi merkezi bir otoriteye sahip değildir. Ancak bu alan popülerliğini artırmaya devam ederse hükümetlerin de daha fazla ilgisini çekecektir. Eğer hükümetler bu platformlara dair regülasyonlar geliştirmeye karar verirse bu, DEX’lerin doğasına aykırı bir yaklaşım olacaktır. Ayrıca bu konuda herhangi bir yasa düzenlemesi yapmak da zor olabilir. Sonuç olarak bahsi geçen konu şu anda sadece bir kısır döngüye işaret ettiği söylenebilir.

Merkeziyetsiz Borsaların Benimsenmesi Neden Gecikiyor?

Her ne kadar birçok eşsiz özellik sunsalar da merkeziyetsiz borsaların benimsenmesi, beklenenden daha uzun zaman alıyor. Kullanıcı deneyimi, likidite ve regülasyonlara bağlı endişeler ise bu süreyi uzatan en bilinen etkenler arasında bulunuyor.

Bahsedilen platformların ilk ortaya çıktığı zamanlarda kullanıcı deneyimi büyük bir sorundu. Merkezi borsalarla kıyaslandığında DEX’lerin arayüzü oldukça karmaşıktı. Bu durum, ortalama bir kullanıcının platformlardan kaçınmasına sebep oluyordu. Zaman içerisinde kullanıcı deneyimini iyileştirmek için arayüzleri geliştirilmiş olsa da hala merkezi borsalar kadar kolay olmadığı bir gerçek.

Ayrıca bir borsanın başarılı olabilmesi için likidite oldukça önemli bir noktadır. Çünkü fiyatlarda yüksek slipaj yaşamadan verimli bir trading serüveni geçirmek, yatırımcıların nihai hedefidir. Geçmişten bu yana merkezi borsalar, AMM kullanan DEX’lere göre daha yüksek likidite sunar. Bu da merkeziyetsiz borsaların benimsenmesini geciktiren olaylardan biridir.

Daha önce de bahsedildiği gibi regülasyonlarla ilgili endişeler DEX’leri ve DeFi alanını sarmalar. Merkezi borsaların genel anlamda daha düzenli ve regüle edilmiş kurallarının olması, kullanıcıların bu borsalarda daha rahat etmesine yol açmıştır. Böylece benimsenme süresi ciddi bir şekilde artmaktadır.

Son olarak DEX’in benimsenmesinin yavaşlamasının sebeplerinden biri de merkeziyetsiz platformların sahip olmadığı fonksiyonlardır. Çoğu yatırımcı merkezi borsaları sadece kripto para alıp satmaktan öteye giden sebeplerden dolayı kullanır. DEX platformları, geniş bir yatırımcı kitlesini etkileyebilmek için henüz çok kısıtlı bir alandadır.

Sıkça Sorulan Sorular